آیت‌الله یوسفی غروی: محققان از مراجعه به آثار مرحوم آیت‌الله خرسان بی‌نیاز نیستند
استاد درس خارج حوزه علمیه قم گفت: یکی از برجسته ترین کتاب های مرحوم آیت الله محمدمهدی خرسان درباره ابن عباس با عنوان «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» می باشد که این کتاب به ۲۵ جلد رسید که هر جلد حدود ۵۰۰ صفحه بود، آیت الله سید محمدمهدی خرسان، ۲۵ سال از عمر خود را صرف تالیف این کتاب کرد و به صورت متوسط نگارش هر جلد از کتاب حدود یک سال به طول انجامید.
به گزارش پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی مجمع جهانی اهل بیت(ع) ـ مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان -طاب ثراه- از علمای برجسته حوزه علمیه نجف اشرف بود که تمرکز و تمحض ویژه‌ای بر پژوهش و تألیف داشت و با هدف پاسخگویی به شبهات تاریخی، فقهی و حدیثی، پژوهش‌های مفید و ماندگاری برجای گذاشت. تصحیح و تالیف آثاری وزین در موضوعات تراجم‌نگاری، انساب، کلام، حدیث و فقه، گوشه ای از خدمات گسترده این استاد متواضع و فروتن در راستای نشر و ترویج معارف مکتب اهل بیت -علیهم السلام- بوده است.
برخی تالیفات آیت‌الله الخرسان عبارت از موسوعة عبدالله عباس، کشاف بلدان منتقلة الطالبیة، السجود علی التربة الحسینیة؛ علی إمام البررة، المحسن السبط مولود أم سقط، نهایة التحقیق فی ما جری فی أمر فدک للصدیقة و الصدّیق، الظاهرة القرآنیة فی نهج‌البلاغة می‌باشد. کتاب «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» دانشنامه‌ای درباره ابن‌عباس، پسرعمو و صحابی پیامبر(ص)، از آثار مهم ایشان است که در سال ۱۳۹۵، برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در حوزه دین شد.
آستان قدس علوی و آستان قدس حسینی و نزدیک به سی نهاد علمی و فرهنگی از جمله مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، برای بزرگداشت آیت‌الله خرسان، کنگره‌ای بین‌المللی برگزار کردند. این کنگره در روزهای ۲۵ و ۲۶ مهر ۱۴۰۱ش در نجف و در روزهای ۲ و ۳ آذر ۱۴۰۱ش در قم برگزار شد. این کنگره، اولین کنگره از سلسله بزرگداشت‌ها با عنوان «اُمَناءُ الرُّسل» بوده است.
آیت الله خرسان در طول حیات، ساکن شهر نجف اشرف بود و امام جماعت مسجد شیخ انصاری را در این شهر بر عهده داشت. وی در روز ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش برابر با ۱ ربیع‌الاول ۱۴۴۵ق در سن ۹۷ سالگی در شهر نجف درگذشت و پیکرش پس از تشییع در این شهر در حرم امام علی(ع) دفن شد.
آیت‌الله «محمدهادی یوسفی غروی» استاد درس خارج حوزه علمیه قم با حضور در تحریریه خبرگزاری ابنا به سوالات خبرنگاران این خبرگزاری در خصوص سیره مرحوم آیت الله «سید محمدمهدی خرسان» و ویژگی های علمی و اخلاقی این پژوهشگر برجسته جهان تشیع، پاسخ داد که این گفتگو به مناسبت چهلمین روز درگذشت آن مرحوم به شرح زیر منتشر می‌شود:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
به کوشش: احمد محبوبی و مهدی حلفی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ابنا: لطفا در ابتدای صحبت در مورد سبقه خانوادگی مرحوم آیت الله خرسان توضیحاتی بفرمایید؟
مرحوم آیت الله سید محمد مهدی موسوی خرسان نجفی فرزند مرحوم آیت الله آقا سید حسن موسوی خرسان نجفی است. پدر ایشان از شاگردان فاضل مرحوم آیت الله سید هادی شیرازی بود که کتاب های تهذیب و استبصار مرحوم شیخ طوسی را تحقیق کرد و این دو کتاب با تحقیق مرحوم آیت الله سید حسن خرسان چاپ شده و در دسترس است.
مرحوم آیت الله سید حسن خرسان پیشنماز مسجد شیخ انصاری شهر نجف اشرف معروف به مسجد ترک ها بود. زمانی که مرحوم امام خمینی(ره) به نجف تبعید شدند، ایشان نماز جماعت خودشان را در این مسجد آغاز کردند و پس از خروج امام راحل از عراق، امامت نماز جماعت در مسجد شیخ انصاری به مرحوم آیت الله سیدمحمد مهدی خرسان منتقل شد.
ابنا: مرحوم آیت الله محمدمهدی خرسان در چه عرصه ای از علوم دینی وارد شد؟
همان طوری که مرحوم آیت الله سید حسن خرسان با تحقیق کتاب ها سر و کار داشت، فرزند ایشان مرحوم آیت الله سیدمحمد مهدی خرسان نیز وارد میدان تحقیق کتاب ها به خصوص کتاب های برجسته علمای پیشین وارد شد و این کار را به درخواست مرحوم حاج کاظم تبریزی ناشر معروف کتاب های علمای نجف و صاحب چاپخانه و کتابخانه حیدریه نجف انجام داد. مرحوم حاج کاظم تبریزی در ادامه در زمان اخراج ایرانی تبارها از عراق مجبور به ترک نجف اشرف شد و به قم آمد و در این شهر انتشاراتی به نام منشورات سید شریف رضی در پاساژ حضرت صاحب الزمان(عج) راه اندازی کرد و بسیاری از کتاب های علمای شیعه توسط این انتشارات به چاپ رسید.
سپس مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان متصدی مقدمات علمی کتاب های علمای شیعه شد، مقدمات ایشان با مقدمات بسیاری از کتاب هایی که در گذشته چاپ شده بود، تفاوت داشت و آن مقدمات به سطح و محتوای علمی مقدمات مرحوم آیت الله سید محمد مهدی موسوی خرسان نمی رسید. مثلا کتاب الاعلام و رای مرحوم شیخ تبریزی قبلا هم در ایران و هم در عراق با مقدمات دیگران چاپ شده بود، اما وقتی این کتاب با مقدمه مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان چاپ شد، تفاوت شایان ذکری بین مقدمات این محقق برجسته و مقدمات علمی دیگران مشخص بود و لذا من خیلی از اوقات تلاش می کردم که در صورت امکان کتاب هایی که با مقدمات علمی و تحقیقی مرحوم آیت الله سیدمحمدمهدی خرسان چاپ شده بود را به دست بیاورم.
ابنا: آیا مرحوم آیت الله سید محمد خرسان به تدریس در حوزه علمیه اشتغال داشتند؟
مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان اشتغال تدریسی نداشت و اشتهار ایشان به انجام کارهای تحقیقاتی بود. البته پدرشان مرحوم آیت الله سید حسن خرسان سال ها در منزلش جلسه علمی با حضور اهل مطالعه و تحقیق داشت که این جلسات ۱۳ سال شب های پنج شنبه به طول کشید. مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان پس از پدرشان این جلسه علمی را احیا کردند و این جلسه علمی در صبح های پنج شنبه و عصرهای جمعه برگزار می شد و بسیاری از مطالب علمی در آن، احیا می شد و حاضران از سخنان آیت الله سید محمدمهدی خرسان بهره مند می شدند. با این وجود عمده اشتغال ایشان به همان مقدمات علمی کتاب ها بود.
به یاد می آورم که مرحوم آیت الله حسن خرسان پدر مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان همیشه در ایام فاطمیه، مجلس عزاداری به مدت چند روز داشت که علمای معروف حوزه در آن مجلس، شرکت می کردند و مصائب حضرت فاطمه زهرا(س) در آن بیان می شد و مجلس قابل ذکری از لحاظ اظهار محبت و مودت نسبت به اهل بیت(ع) و مخصوصا حضرت صدیقه کبری(س) بود.
ابنا: مرحوم آیت الله سیدمحمد خرسان، تحصیلات خود را در نزد چه اساتیدی گذراند؟
این عالم برجسته در بحث فقه و اصول از بحث های درس خارج پدرشان مرحوم آیت الله سید حسن خرسان که عمدتا تقریرات بحث استادشان مرحوم آیت الله سید عبدالهادی شیرازی بود، استفاده کردند. مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان در ادامه هم در درس های مرحوم آیت الله العظمی سید محسن حکیم و مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خوئی شرکت کردند.
زمانی که ابیات شعری معروف امام خمینی(ره) پس از رحلت ایشان منتشر شد، این ابیات به دست مرحوم آیت الله العظمی خوئی در بستر بیماری رسید و ایشان هم با ذوق شعری خود حدود ۶۰ یا ۷۰ بیت شعر را در قالب یک منظومه شعری در وصف مناقب و فضایل امیرالمومنین(ع) سرودند و بعد به دنبال فردی گشتند که این منظومه را شرح بدهد، یکی از فضلا این کار را انجام داد، اما به حداقل ها در این شرح اکتفا کرد و لذا مرحوم آیت الله العظمی خوئی ترجیح دادند که شرح مفصل تری بر این منظومه زده شود.
در نهایت، مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان، منظومه مرحوم آیت الله العظمی خوئی در وصف حضرت امیرالمومنین(ع را شرح کرد که این شرح در سه جلد با عنوان «علی إمام البررة» در سه جلد به چاپ رسیده است. ایشان در این کتاب بنابر قراینی نظرشان این بود که سفر امام علی(ع) به یمن به دستور رسول اکرم(ص)، یک بار نبوده، بلکه سه یا چهار سفر بوده است، یعنی ایشان سه یا چهار قرینه به دست آوردند که هر قرینه اشاره به یک سفر مستقل امام علی(ع) به یمن به نمایندگی از پیامبر اعظم بوده است. از قدیم در فرهنگ شیعه مشهور بود که در سوره عادیات به اشاره به فضایل و مناقب حضرت امیرالمومنین(ع) اشاره شده است. من در ابتدا براساس تحقیق آیت الله محمد هادی معرفت در کتاب التمهید اعتقاد داشتم که سوره عادیات، یک سوره مکی است. این در حالی می باشد که اگر نزول سوره عادیات درباره حضرت امیرالمومنین(ع) باشد، در غزوات صورت گرفته است و غزوات بعد از هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه رخ داد. همچنین آیاتی همچون «والعادیات ضبحا» و «فالموریات قدحا» که در سوره عادیات وجود دارد همه اشاره به میدان های جنگ است و متناسب با فضای مکه که غزواتی در کار نبود، نیست و مناسب با فضای مدینه است. لذا من بعد از مشاهده تحقیق آیت الله سید محمد مهدی خرسان در خصوص مدنی بودن سوره عادیات و دیدن ادله ایشان، نظرم را تغییر دادم و نظر ایشان را پذیرفتم و این مطلب را در چاپ سوم کتابم، لحاظ کردم. در دیداری که با مرحوم آیت الله محمدمهدی خرسان داشتم، ایشان از این مساله آگاه بودند و اظهار رضایت کردند که من نظر ایشان را در خصوص مدنی بودن سوره عادیات پذیرفتم.
ابنا: مرحوم آیت الله سید محمد خرسان چه آثار علمی برجسته ای داشت؟
یکی از برجسته ترین کتاب های مرحوم آیت الله محمدمهدی خرسان درباره ابن عباس با عنوان «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» می باشد که این کتاب به ۲۵ جلد رسید که هر جلد حدود ۵۰۰ صفحه بود، آیت الله سید محمدمهدی خرسان، ۲۵ سال از عمر خود را صرف تالیف این کتاب کرد و به صورت متوسط نگارش هر جلد از کتاب حدود یک سال به طول انجامید. آیت الله العظمی سیستانی زمانی که متوجه این اثر تحقیقی علمی مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان شدند، دستور دادند که این اثر احیا شود و به چاپ برسد، ابتدا خلاصه کتاب «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» در پنج جلد به چاپ رسید و سپس تمام ۲۵ جلد چاپ شد.
عبدالله بن عباس پسر عباس بن ابوطالب عموی پیامبر(ص) و پسرعموی امیرالمومنین(ع) است که او بعد از جنگ جمل از سوی امام علی(ع) عهده دار حکمرانی بر بصره شد، تهمی به ابن عباس زده شد که او به بیت المال بصره دستبرد زد که این تهمت متاسفانه در نهج البلاغه هم منعکس شد که مثلا امیرالمومنین(ع) نامه ای را به ابن عباس در این خصوص نوشته است، آیت الله سید محمدمهدی خرسان در کتاب «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» با ادله مختلفی این تهمت را رد کرد که موجب قانع شدن من شد و من در کتاب خودم این مطلب را منعکس کردم.
ابنا: مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان، چه اثر برجسته دیگری داشت؟
یکی دیگر از آثار برجسته ایشان، کتاب «المحسن السبط مولود ام سقط» بود که این کتاب در جواب تشکیک ها و شبهاتی بود که غیرشیعیان در خصوص حضرت محسن مطرح کردند، مرحوم آیت الله خرسان در این کتاب به کسانی پاسخ دادند که تشکیک کردند که چه کسی می گوید محسن پسر حضرت صدیقه طاهره(س) سقط شده باشد، نه او به صورت طبیعی به دنیا آمد. کتابی با این وسعت و عظمت و فراگیری در این خصوص همچون کتاب «المحسن السبط مولود ام سقط» نداریم. هر کسی که بخواهد بحثی در موضوع سقط جنین حضرت زهرا(س) داشته باشد، بی نیاز از مراجعه به این کتاب نیست و این کتاب بیشترین محتوا و بیشترین مقدار تحقیق را در این زمینه دارد.
ابنا: مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان چه رویکردی در قبال سیاست داشت؟
ایشان از نظر رویکرد سیاسی تابع نظر علمای سلف صالح قدیم بود. حوزه علمیه نجف در بسیاری از مسائل حساس و سرنوشت مملکتی به خصوص برای مسلمانان و خاصه برای شیعیان، شرکت کرد، اما غالب آن مشارکت های علمای نجف در مسائل و حوادث سیاسی به دلیل کارشکنی دشمنان و استعمارگران به نتایج خوبی منتهی نشد و علمای شیعه نجف به نتایج خوبی که امید داشتند، نرسیدند که این مساله انعکاس بدی داشت و موجب شد که علمای شیعه در نجف اشرف یا در مسائل سیاسی دخالت نمی کردند یا این که دخالت شان حداقلی و در مسائل لازم و ضروری بود، یعنی این علما به سیاست ورود نمی کرد مگر جایی که دیگر کارد به استخوان می رسید و آنها ناچار به دخالت می شدند.
علمای نجف در قضیه جریان گسترش فعالیت های کمونیستی در عراق دخالت کردند که این دخالت هم آثار بد و هم آثار خوب داشت، گرچه که آثار خوبش بر آثار بد آن غلبه کرد، اما آثارش این گونه نبود که مورد وفاق همه علما باشد و بحث ها در این زمینه بین علما، کم نبود و لذا این گونه شد که بسیاری از علما در نجف، نظر ناخوشایندی در مورد دخالت در امور سیاسی پیدا کردند.
ابنا: دیدگاه آیت الله سید محمدمهدی خرسان نسبت به امام خمینی(ره) چگونه بود؟
ایشان نسبت به حرکت امام راحل، نظر خوشایندی داشت. امام خمینی(ره) در زمان حضور در شهر نجف در مسجد شیخ انصاری، نماز اقامه می کردند و بعد از ایشان، آیت الله سید محمدمهدی خرسان، عهده دار اقامه نماز در این مسجد شدند. زمانی هم که امام خمینی(ع) به دنبال منزلی برای آقازاده شان مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی بودند، منزلی که یافتند در انتهای همان کوچه ای بود که مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان در یکی از منازل آن کوچه سکونت داشت و در واقع مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی و مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان، همسایه هم بودند و روابط خوبی با هم داشتند. زمانی هم که قرار بود تشییع پیکر مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی در نجف صورت گرفت، براساس تصاویر موجود مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان در کنار امام خمینی(ره) منتظر اجتماع مردم برای این تشییع پیکر بود.
ابنا: دیدگاه آیت الله سید محمدمهدی خرسان نسبت به مساله تقریب چگونه بود؟
ایشان چندین مرتبه به سفر حج مشرف شد و در این سفرها با دو یا سه نفر از علمای اهل روایت اهل سنت در شهر مدینه، اجتماعی برگزار کرد و از آنها اجازه روایت گرفت، ایشان اجازه روایتی هم از یکی از علمای یمن داشت. بسیاری از علمای ما از قدیم هم از علمای شیعه، اجازه روایت می گرفتند و هم از علمای اهل سنت اجازه روایت را دریافت می کردند. آیت الله سید محمد مهدی خرسان همان طوری که در مسائل به ورود حداقلی اکتفا کرد در این زمینه هم به حداقل ها اکتفا نمود.
ابنا: آیا مراسم های بزرگداشتی برای مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان، برگزار شد؟
ایشان متولد سال ۱۳۴۷ هجری قمری بود و در زمان رحلت حدود ۹۷ سال سن داشت، در اواخر حیات مرحوم آیت الله خرسان همایشی برای بزرگداشت ایشان با عنوان «امناء الرسل» برگزار شد که در برگزاری این همایش، مراکز علمی مختلف از جمله مجمع جهانی اهل بیت(ع) مشارکت داشت و این همایش هم در قم و هم در نجف برگزار داشت، من هم با ارائه مقالات و انجام سخنرانی در همایش حضور یافتم.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم گفت: یکی از برجسته ترین کتاب های مرحوم آیت الله محمدمهدی خرسان درباره ابن عباس با عنوان «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» می باشد که این کتاب به ۲۵ جلد رسید که هر جلد حدود ۵۰۰ صفحه بود، آیت الله سید محمدمهدی خرسان، ۲۵ سال از عمر خود را صرف تالیف این کتاب کرد و به صورت متوسط نگارش هر جلد از کتاب حدود یک سال به طول انجامید.
به گزارش پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی مجمع جهانی اهل بیت(ع) ـ مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان -طاب ثراه- از علمای برجسته حوزه علمیه نجف اشرف بود که تمرکز و تمحض ویژه‌ای بر پژوهش و تألیف داشت و با هدف پاسخگویی به شبهات تاریخی، فقهی و حدیثی، پژوهش‌های مفید و ماندگاری برجای گذاشت. تصحیح و تالیف آثاری وزین در موضوعات تراجم‌نگاری، انساب، کلام، حدیث و فقه، گوشه ای از خدمات گسترده این استاد متواضع و فروتن در راستای نشر و ترویج معارف مکتب اهل بیت -علیهم السلام- بوده است.
برخی تالیفات آیت‌الله الخرسان عبارت از موسوعة عبدالله عباس، کشاف بلدان منتقلة الطالبیة، السجود علی التربة الحسینیة؛ علی إمام البررة، المحسن السبط مولود أم سقط، نهایة التحقیق فی ما جری فی أمر فدک للصدیقة و الصدّیق، الظاهرة القرآنیة فی نهج‌البلاغة می‌باشد. کتاب «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» دانشنامه‌ای درباره ابن‌عباس، پسرعمو و صحابی پیامبر(ص)، از آثار مهم ایشان است که در سال ۱۳۹۵، برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در حوزه دین شد.
آستان قدس علوی و آستان قدس حسینی و نزدیک به سی نهاد علمی و فرهنگی از جمله مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، برای بزرگداشت آیت‌الله خرسان، کنگره‌ای بین‌المللی برگزار کردند. این کنگره در روزهای ۲۵ و ۲۶ مهر ۱۴۰۱ش در نجف و در روزهای ۲ و ۳ آذر ۱۴۰۱ش در قم برگزار شد. این کنگره، اولین کنگره از سلسله بزرگداشت‌ها با عنوان «اُمَناءُ الرُّسل» بوده است.
آیت الله خرسان در طول حیات، ساکن شهر نجف اشرف بود و امام جماعت مسجد شیخ انصاری را در این شهر بر عهده داشت. وی در روز ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش برابر با ۱ ربیع‌الاول ۱۴۴۵ق در سن ۹۷ سالگی در شهر نجف درگذشت و پیکرش پس از تشییع در این شهر در حرم امام علی(ع) دفن شد.
آیت‌الله «محمدهادی یوسفی غروی» استاد درس خارج حوزه علمیه قم با حضور در تحریریه خبرگزاری ابنا به سوالات خبرنگاران این خبرگزاری در خصوص سیره مرحوم آیت الله «سید محمدمهدی خرسان» و ویژگی های علمی و اخلاقی این پژوهشگر برجسته جهان تشیع، پاسخ داد که این گفتگو به مناسبت چهلمین روز درگذشت آن مرحوم به شرح زیر منتشر می‌شود:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
به کوشش: احمد محبوبی و مهدی حلفی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ابنا: لطفا در ابتدای صحبت در مورد سبقه خانوادگی مرحوم آیت الله خرسان توضیحاتی بفرمایید؟
مرحوم آیت الله سید محمد مهدی موسوی خرسان نجفی فرزند مرحوم آیت الله آقا سید حسن موسوی خرسان نجفی است. پدر ایشان از شاگردان فاضل مرحوم آیت الله سید هادی شیرازی بود که کتاب های تهذیب و استبصار مرحوم شیخ طوسی را تحقیق کرد و این دو کتاب با تحقیق مرحوم آیت الله سید حسن خرسان چاپ شده و در دسترس است.
مرحوم آیت الله سید حسن خرسان پیشنماز مسجد شیخ انصاری شهر نجف اشرف معروف به مسجد ترک ها بود. زمانی که مرحوم امام خمینی(ره) به نجف تبعید شدند، ایشان نماز جماعت خودشان را در این مسجد آغاز کردند و پس از خروج امام راحل از عراق، امامت نماز جماعت در مسجد شیخ انصاری به مرحوم آیت الله سیدمحمد مهدی خرسان منتقل شد.
ابنا: مرحوم آیت الله محمدمهدی خرسان در چه عرصه ای از علوم دینی وارد شد؟
همان طوری که مرحوم آیت الله سید حسن خرسان با تحقیق کتاب ها سر و کار داشت، فرزند ایشان مرحوم آیت الله سیدمحمد مهدی خرسان نیز وارد میدان تحقیق کتاب ها به خصوص کتاب های برجسته علمای پیشین وارد شد و این کار را به درخواست مرحوم حاج کاظم تبریزی ناشر معروف کتاب های علمای نجف و صاحب چاپخانه و کتابخانه حیدریه نجف انجام داد. مرحوم حاج کاظم تبریزی در ادامه در زمان اخراج ایرانی تبارها از عراق مجبور به ترک نجف اشرف شد و به قم آمد و در این شهر انتشاراتی به نام منشورات سید شریف رضی در پاساژ حضرت صاحب الزمان(عج) راه اندازی کرد و بسیاری از کتاب های علمای شیعه توسط این انتشارات به چاپ رسید.
سپس مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان متصدی مقدمات علمی کتاب های علمای شیعه شد، مقدمات ایشان با مقدمات بسیاری از کتاب هایی که در گذشته چاپ شده بود، تفاوت داشت و آن مقدمات به سطح و محتوای علمی مقدمات مرحوم آیت الله سید محمد مهدی موسوی خرسان نمی رسید. مثلا کتاب الاعلام و رای مرحوم شیخ تبریزی قبلا هم در ایران و هم در عراق با مقدمات دیگران چاپ شده بود، اما وقتی این کتاب با مقدمه مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان چاپ شد، تفاوت شایان ذکری بین مقدمات این محقق برجسته و مقدمات علمی دیگران مشخص بود و لذا من خیلی از اوقات تلاش می کردم که در صورت امکان کتاب هایی که با مقدمات علمی و تحقیقی مرحوم آیت الله سیدمحمدمهدی خرسان چاپ شده بود را به دست بیاورم.
ابنا: آیا مرحوم آیت الله سید محمد خرسان به تدریس در حوزه علمیه اشتغال داشتند؟
مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان اشتغال تدریسی نداشت و اشتهار ایشان به انجام کارهای تحقیقاتی بود. البته پدرشان مرحوم آیت الله سید حسن خرسان سال ها در منزلش جلسه علمی با حضور اهل مطالعه و تحقیق داشت که این جلسات ۱۳ سال شب های پنج شنبه به طول کشید. مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان پس از پدرشان این جلسه علمی را احیا کردند و این جلسه علمی در صبح های پنج شنبه و عصرهای جمعه برگزار می شد و بسیاری از مطالب علمی در آن، احیا می شد و حاضران از سخنان آیت الله سید محمدمهدی خرسان بهره مند می شدند. با این وجود عمده اشتغال ایشان به همان مقدمات علمی کتاب ها بود.
به یاد می آورم که مرحوم آیت الله حسن خرسان پدر مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان همیشه در ایام فاطمیه، مجلس عزاداری به مدت چند روز داشت که علمای معروف حوزه در آن مجلس، شرکت می کردند و مصائب حضرت فاطمه زهرا(س) در آن بیان می شد و مجلس قابل ذکری از لحاظ اظهار محبت و مودت نسبت به اهل بیت(ع) و مخصوصا حضرت صدیقه کبری(س) بود.
ابنا: مرحوم آیت الله سیدمحمد خرسان، تحصیلات خود را در نزد چه اساتیدی گذراند؟
این عالم برجسته در بحث فقه و اصول از بحث های درس خارج پدرشان مرحوم آیت الله سید حسن خرسان که عمدتا تقریرات بحث استادشان مرحوم آیت الله سید عبدالهادی شیرازی بود، استفاده کردند. مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان در ادامه هم در درس های مرحوم آیت الله العظمی سید محسن حکیم و مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خوئی شرکت کردند.
زمانی که ابیات شعری معروف امام خمینی(ره) پس از رحلت ایشان منتشر شد، این ابیات به دست مرحوم آیت الله العظمی خوئی در بستر بیماری رسید و ایشان هم با ذوق شعری خود حدود ۶۰ یا ۷۰ بیت شعر را در قالب یک منظومه شعری در وصف مناقب و فضایل امیرالمومنین(ع) سرودند و بعد به دنبال فردی گشتند که این منظومه را شرح بدهد، یکی از فضلا این کار را انجام داد، اما به حداقل ها در این شرح اکتفا کرد و لذا مرحوم آیت الله العظمی خوئی ترجیح دادند که شرح مفصل تری بر این منظومه زده شود.
در نهایت، مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان، منظومه مرحوم آیت الله العظمی خوئی در وصف حضرت امیرالمومنین(ع را شرح کرد که این شرح در سه جلد با عنوان «علی إمام البررة» در سه جلد به چاپ رسیده است. ایشان در این کتاب بنابر قراینی نظرشان این بود که سفر امام علی(ع) به یمن به دستور رسول اکرم(ص)، یک بار نبوده، بلکه سه یا چهار سفر بوده است، یعنی ایشان سه یا چهار قرینه به دست آوردند که هر قرینه اشاره به یک سفر مستقل امام علی(ع) به یمن به نمایندگی از پیامبر اعظم بوده است. از قدیم در فرهنگ شیعه مشهور بود که در سوره عادیات به اشاره به فضایل و مناقب حضرت امیرالمومنین(ع) اشاره شده است. من در ابتدا براساس تحقیق آیت الله محمد هادی معرفت در کتاب التمهید اعتقاد داشتم که سوره عادیات، یک سوره مکی است. این در حالی می باشد که اگر نزول سوره عادیات درباره حضرت امیرالمومنین(ع) باشد، در غزوات صورت گرفته است و غزوات بعد از هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه رخ داد. همچنین آیاتی همچون «والعادیات ضبحا» و «فالموریات قدحا» که در سوره عادیات وجود دارد همه اشاره به میدان های جنگ است و متناسب با فضای مکه که غزواتی در کار نبود، نیست و مناسب با فضای مدینه است. لذا من بعد از مشاهده تحقیق آیت الله سید محمد مهدی خرسان در خصوص مدنی بودن سوره عادیات و دیدن ادله ایشان، نظرم را تغییر دادم و نظر ایشان را پذیرفتم و این مطلب را در چاپ سوم کتابم، لحاظ کردم. در دیداری که با مرحوم آیت الله محمدمهدی خرسان داشتم، ایشان از این مساله آگاه بودند و اظهار رضایت کردند که من نظر ایشان را در خصوص مدنی بودن سوره عادیات پذیرفتم.
ابنا: مرحوم آیت الله سید محمد خرسان چه آثار علمی برجسته ای داشت؟
یکی از برجسته ترین کتاب های مرحوم آیت الله محمدمهدی خرسان درباره ابن عباس با عنوان «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» می باشد که این کتاب به ۲۵ جلد رسید که هر جلد حدود ۵۰۰ صفحه بود، آیت الله سید محمدمهدی خرسان، ۲۵ سال از عمر خود را صرف تالیف این کتاب کرد و به صورت متوسط نگارش هر جلد از کتاب حدود یک سال به طول انجامید. آیت الله العظمی سیستانی زمانی که متوجه این اثر تحقیقی علمی مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان شدند، دستور دادند که این اثر احیا شود و به چاپ برسد، ابتدا خلاصه کتاب «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» در پنج جلد به چاپ رسید و سپس تمام ۲۵ جلد چاپ شد.
عبدالله بن عباس پسر عباس بن ابوطالب عموی پیامبر(ص) و پسرعموی امیرالمومنین(ع) است که او بعد از جنگ جمل از سوی امام علی(ع) عهده دار حکمرانی بر بصره شد، تهمی به ابن عباس زده شد که او به بیت المال بصره دستبرد زد که این تهمت متاسفانه در نهج البلاغه هم منعکس شد که مثلا امیرالمومنین(ع) نامه ای را به ابن عباس در این خصوص نوشته است، آیت الله سید محمدمهدی خرسان در کتاب «موسوعةُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّة و تَرجُمانُ القرآن» با ادله مختلفی این تهمت را رد کرد که موجب قانع شدن من شد و من در کتاب خودم این مطلب را منعکس کردم.
ابنا: مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان، چه اثر برجسته دیگری داشت؟
یکی دیگر از آثار برجسته ایشان، کتاب «المحسن السبط مولود ام سقط» بود که این کتاب در جواب تشکیک ها و شبهاتی بود که غیرشیعیان در خصوص حضرت محسن مطرح کردند، مرحوم آیت الله خرسان در این کتاب به کسانی پاسخ دادند که تشکیک کردند که چه کسی می گوید محسن پسر حضرت صدیقه طاهره(س) سقط شده باشد، نه او به صورت طبیعی به دنیا آمد. کتابی با این وسعت و عظمت و فراگیری در این خصوص همچون کتاب «المحسن السبط مولود ام سقط» نداریم. هر کسی که بخواهد بحثی در موضوع سقط جنین حضرت زهرا(س) داشته باشد، بی نیاز از مراجعه به این کتاب نیست و این کتاب بیشترین محتوا و بیشترین مقدار تحقیق را در این زمینه دارد.
ابنا: مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خرسان چه رویکردی در قبال سیاست داشت؟
ایشان از نظر رویکرد سیاسی تابع نظر علمای سلف صالح قدیم بود. حوزه علمیه نجف در بسیاری از مسائل حساس و سرنوشت مملکتی به خصوص برای مسلمانان و خاصه برای شیعیان، شرکت کرد، اما غالب آن مشارکت های علمای نجف در مسائل و حوادث سیاسی به دلیل کارشکنی دشمنان و استعمارگران به نتایج خوبی منتهی نشد و علمای شیعه نجف به نتایج خوبی که امید داشتند، نرسیدند که این مساله انعکاس بدی داشت و موجب شد که علمای شیعه در نجف اشرف یا در مسائل سیاسی دخالت نمی کردند یا این که دخالت شان حداقلی و در مسائل لازم و ضروری بود، یعنی این علما به سیاست ورود نمی کرد مگر جایی که دیگر کارد به استخوان می رسید و آنها ناچار به دخالت می شدند.
علمای نجف در قضیه جریان گسترش فعالیت های کمونیستی در عراق دخالت کردند که این دخالت هم آثار بد و هم آثار خوب داشت، گرچه که آثار خوبش بر آثار بد آن غلبه کرد، اما آثارش این گونه نبود که مورد وفاق همه علما باشد و بحث ها در این زمینه بین علما، کم نبود و لذا این گونه شد که بسیاری از علما در نجف، نظر ناخوشایندی در مورد دخالت در امور سیاسی پیدا کردند.
ابنا: دیدگاه آیت الله سید محمدمهدی خرسان نسبت به امام خمینی(ره) چگونه بود؟
ایشان نسبت به حرکت امام راحل، نظر خوشایندی داشت. امام خمینی(ره) در زمان حضور در شهر نجف در مسجد شیخ انصاری، نماز اقامه می کردند و بعد از ایشان، آیت الله سید محمدمهدی خرسان، عهده دار اقامه نماز در این مسجد شدند. زمانی هم که امام خمینی(ع) به دنبال منزلی برای آقازاده شان مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی بودند، منزلی که یافتند در انتهای همان کوچه ای بود که مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان در یکی از منازل آن کوچه سکونت داشت و در واقع مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی و مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان، همسایه هم بودند و روابط خوبی با هم داشتند. زمانی هم که قرار بود تشییع پیکر مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی در نجف صورت گرفت، براساس تصاویر موجود مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان در کنار امام خمینی(ره) منتظر اجتماع مردم برای این تشییع پیکر بود.
ابنا: دیدگاه آیت الله سید محمدمهدی خرسان نسبت به مساله تقریب چگونه بود؟
ایشان چندین مرتبه به سفر حج مشرف شد و در این سفرها با دو یا سه نفر از علمای اهل روایت اهل سنت در شهر مدینه، اجتماعی برگزار کرد و از آنها اجازه روایت گرفت، ایشان اجازه روایتی هم از یکی از علمای یمن داشت. بسیاری از علمای ما از قدیم هم از علمای شیعه، اجازه روایت می گرفتند و هم از علمای اهل سنت اجازه روایت را دریافت می کردند. آیت الله سید محمد مهدی خرسان همان طوری که در مسائل به ورود حداقلی اکتفا کرد در این زمینه هم به حداقل ها اکتفا نمود.
ابنا: آیا مراسم های بزرگداشتی برای مرحوم آیت الله سید محمدمهدی خرسان، برگزار شد؟
ایشان متولد سال ۱۳۴۷ هجری قمری بود و در زمان رحلت حدود ۹۷ سال سن داشت، در اواخر حیات مرحوم آیت الله خرسان همایشی برای بزرگداشت ایشان با عنوان «امناء الرسل» برگزار شد که در برگزاری این همایش، مراکز علمی مختلف از جمله مجمع جهانی اهل بیت(ع) مشارکت داشت و این همایش هم در قم و هم در نجف برگزار داشت، من هم با ارائه مقالات و انجام سخنرانی در همایش حضور یافتم.